Transitiegids Klimaatwijken – Sociale Wijken
Photo Credit: Departement Omgeving
In deze studie verkennen we innovatieve strategieën om sociale wijken te transformeren tot klimaatneutrale en klimaatrobuuste leefomgevingen. Sweco, i.s.m. SuMa Consulting, stond in voor het onderzoek in opdracht van het Departement Omgeving.
Deze samenwerking richt zich op het ontwikkelen van duurzame oplossingen die niet alleen de ecologische voetafdruk verkleinen, maar ook de leefbaarheid en weerbaarheid van deze wijken aanzienlijk verbeteren. Met een focus op integrale aanpakken en participatie van de gemeenschap, belooft deze studie een belangrijke bijdrage te leveren aan de toekomst van stedelijke ontwikkeling.
Katrien Geussens, Senior Project Leader bij Sweco: “Dit onderzoek toont aan hoe we door samenwerking en innovatie sociale woonwijken kunnen transformeren tot klimaatrobuuste en rechtvaardige gemeenschappen. Door gesprekken met experts en ervaringsdeskundigen zijn er transitieplannen ontwikkeld voor twee sociale woonwijken. Deze plannen zijn gebundeld in de uitgebreide transitiegids die concrete handvaten biedt voor een wijkgerichte aanpak.”
Klimaatwijken: van leertraject naar praktijk
Dit onderzoekstraject bouwt voort op het leertraject voor klimaatwijken in Kortrijk, Leuven en Mechelen, opgezet door het Departement Omgeving in 2020 en afgerond in 2023 (zie ook Projecten Klimaatwijken). In dit traject worden twee langetermijnambities van de Vlaamse overheid vertaald naar renovatie- en vernieuwbouwprojecten op bouwblok- of wijkniveau: enerzijds de energietransitie en anderzijds de nood aan kwaliteitsvolle kernversterking en verdichting.
De voorgaande studies tonen aan dat het niveau van een woonwijk het ideale schaalniveau is om uitdagingen op het gebied van energie, ruimte en klimaatadaptatie gezamenlijk aan te pakken. Dit biedt bovendien de mogelijkheid om heel concrete en tastbare oplossingen uit te werken samen met de bewoners van de wijk. Binnen het studietraject rond de sociale wijken werden twee sociale wijken, één in Brugge en één in Eeklo, als case onderzocht om de algemene aanbevelingen en conclusies te illustreren en onderbouwen.
Uitdagingen en oplossingen voor sociale woonwijken in Vlaanderen
Sociale woonwijken in Vlaanderen staan voor een reeks complexe uitdagingen. Hoewel deze woningen qua energieprestaties vaak beter scoren dan particuliere woningen, is er nog veel werk nodig om ze energiezuinig te maken en aan te sluiten op hernieuwbare energiebronnen. Bovendien is energiearmoede een urgent probleem in deze wijken.
Deze transitiegids heeft als doel een nieuwe werkwijze te schetsen die toepasbaar is in sociale wijken door heel Vlaanderen. Hierbij baseren we ons op ervaringen uit parallelle trajecten en wijkgericht onderzoek in de Sint-Pietersmolenwijk in Brugge en het Wilgenpark in Eeklo.
Sneller naar duurzame, inclusieve wijken met een gezamenlijk transitiepad
Het gezamenlijk transitiepad staat centraal in deze studie. Door een gezamenlijke aanpak van alle uitdagingen en samenwerking met diverse actoren, speelt het een cruciale rol in de wijktransformatie. Het pad omvat drie fasen en vijf mijlpalen, die de benodigde stappen definiëren om de transformatie te realiseren.
Eerst worden gezamenlijke ambities gesteld en een gedeeld toekomstbeeld vastgesteld, zodat alle betrokken partijen een gemeenschappelijk doel kunnen nastreven. Vervolgens worden de plannen geconcretiseerd en vinden de fysieke veranderingen in de wijk plaats tijdens de uitvoeringsfase. Ten slotte richt de operationele fase zich op het beheer, de continuïteit en de evaluatie van de transformatie.
Zes hefbomen houden de transitie in gang
Het gezamenlijk transitiepad is een theoretisch kader. Om er in de praktijk mee aan de slag te gaan en de transitie aan te jagen en in gang te blijven houden is er meer nodig dan dat. We identificeren zes hefbomen om de transitie in gang te houden, de meest essentiële en doorslaggevende elementen voor een succesvolle transitie. Om te beginnen heeft de transitie een motor nodig. Dat zijn de eerste drie hefbomen, die sterk gelinkt zijn aan het inhoudelijk proces. De motor van de wijktransitie wordt gevormd door:
- Het nemen van een gezamenlijk initiatief: het samen aftrappen van de transitie;
- Het zoeken naar een geïntegreerd toekomstbeeld: een gezamenlijk doel om naar te werken vastleggen;
- Het plannen voor een operationele klimaatwijk: zorgen dat de gewenste oplossingen ook uit te voeren zijn in de praktijk.
Een motor kan niet zonder brandstof. In de wijktransitie zijn de belangrijkste brandstoffen de mensen en middelen die de transitie mogelijk maken. Hierover gaan de andere drie hefbomen:
- Zet in op een duidelijke samenwerkingsstructuur en rolverdeling, zodat iedereen weet wie waarvoor verantwoordelijk is en er een duidelijke trekker is;
- Zet in op integratie van financieringskanalen, zodat alle projecten de nodige financiële middelen hebben;
- Betrek de inwoners in een rechtvaardige en gedragen transitie, zodat het een verhaal voor en met de wijk is.
Aanbevelingen richting Vlaamse Overheid
De lokale actoren in sociale woonwijken kunnen de klimaattransitie niet alleen realiseren. Het is essentieel dat de Vlaamse overheid actie onderneemt en hen ondersteunt bij deze uitdaging.
Om te beginnen moet de Vlaamse overheid zorgen voor gewestelijke planning en organisatie van sociale wijken. Een langetermijnvisie tot 2050 is nodig om de transitie op een gestructureerde en duurzame manier te realiseren. De Vlaamse overheid kan een actieve rol opnemen in de samenwerking met lokale besturen en woonmaatschappijen. Ze kan kaders voorzien die het opstarten van gezamenlijke en geïntegreerde trajecten bevorderen, bijvoorbeeld door capaciteit en middelen beschikbaar te stellen en voordelen te koppelen aan het starten van projecten vanuit een geïntegreerd toekomstbeeld. Ook het bevorderen van innovatie en het delen van kennis tussen woonmaatschappijen is een cruciale rol voor de overheid.
De voorliggende transitiegids is het resultaat van een uitgebreid traject waarin, via input van een diverse en brede groep stakeholders, is toegewerkt naar een zeer toepasbare en laagdrempelige handleiding voor woonmaatschappijen en lokale besturen. Deze handleiding helpt bij de transitie van sociale woonwijken naar meer klimaatneutrale en klimaatrobuuste wijken. De gids geeft concrete aanwijzingen en suggesties om dit lange termijn proces in behapbare stukken op te delen. Naast dit stappenplan op lokaal niveau zijn ook de drempels op Vlaams niveau in kaart gebracht om dit complexe proces vlot te laten verlopen.
Het is nu zaak om zowel op wijkniveau, gemeenteniveau als Vlaams niveau aan de slag te gaan met deze transitiegids om de omslag daadwerkelijk te realiseren.
